Τι είναι το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών;
Το σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών (ΣΠΩ) αποτελεί μία από τις πιο κοινές ενδοκρινικές διαταραχές σε γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας, επηρεάζοντας το 15-18% αυτών.
Πρόκειται για μία κατάσταση την οποία για πρώτη φορά περιέγραψε ο Ιταλός γιατρός Antonio Vallisneri το 1721! Αν και είναι γνωστή εδώ και τρεις αιώνες ακόμα και σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών παραμένει αδιάγνωστο.
Το όνομα του συνδρόμου δηλώνει και το κύριο χαρακτηριστικό αυτού: το σύνδρομο αφορά τις ωοθήκες, το αναπαραγωγικό όργανο των γυναικών που είναι υπεύθυνο για την παραγωγή των οιστρογόνων και της προγεστερόνης και τελικά την σύνθεση των ώριμων ωαρίων. Στην περίπτωση του ΣΠΩ παράγονται μη ώριμα ωάρια που μοιάζουν με κύστες.
Συμπτώματα και κύριες εκδηλώσεις
Πρόκειται για ένα πολύπλοκο σύνδρομο με εκδηλώσεις που αναπτύσσονται τόσο σε ορμονικό όσο και σε μεταβολικό επίπεδο. Κύρια ορμονική διαταραχή αποτελεί ο υπερανδρογοναδισμός δλδ η αυξημένη παραγωγή ανδρικών ορμονών. Κύρια μεταβολική διαταραχή αποτελεί η ινσουλινοαντίσταση. Συνέπεια των παραπάνω είναι τα παρακάτω συμπτώματα:
- Διαταραχές στην έμμηνο ρύση (ακανόνιστο πρόγραμμα ή πλήρης απουσία)
- Η υπερβολική τριχοφυΐα σε ορισμένα σημεία του σώματος
- Η ακμή
- Οι αλλαγές στη διάθεση του ατόμου
- Αύξηση βάρους
- Ανδρικού τύπου αλωπεκία
Η ένταση των συμπτωμάτων ενός ατόμου με PCOS μπορεί να μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της ζωής του, ενώ συνδυασμός συμπτωμάτων μπορεί να παρουσιάζεται στο ίδιο άτομο.
Τελικά οι παραπάνω εκδηλώσεις του ΣΠΩ δικαιολογούν το γεγονός ότι το άτομο που πάσχει έχει αυξημένο κίνδυνο:
- Υπογονιμότητας
- Εμφάνισης ΣΔ τύπου 2 {πάνω από 10 % των γυναικών με ΣΠΩ)
- Δυσλιπιδαιμίας (εμφανίζεται στο 70% των γυναικών με ΣΠΩ)
- Παχυσαρκίας (40-60% των γυναικών με ΣΠΩ είναι παχύσαρκες ή υπέρβαρες)
- Διαταραχών ύπνου (5-10 φορές μεγαλύτερος κίνδυνος σε σχέση με όσες δεν έχουν ΣΠΩ!)
- Εμφάνισης αγχώδους διαταραχής και κατάθλιψης
- Εμφάνισης καρκίνου του ενδομητρίου
Διάγνωση
Για την διάγνωση χρησιμοποιούνται τα κριτήρια κατά Ρότερνταμ, σύμφωνα με τα οποία το άτομο πρέπει να εμφανίζει 2 από τα κάτωθι 3 κάτωθι:
- Μορφολογία Πολυκυστικών Ωοθηκών (σε υπέρηχο)
- Χαρακτηριστικά υπερανδρογοναδισμού είτε κλινικά (ακμή, ανδρικού τύπου αλωπεκία, αυξημένη τριχοφυΐα) είτε εργαστηριακά (αυξημένα επίπεδα τεστοστερόνης και ανδροστενεδιόνης στο αίμα)
- Διαταραχές εμμήνου ρύσεως (άστατοι κύκλοι ή πλήρης απουσία κύκλου)
Αίτια
Πρόκειται για μία κατάσταση με πολύπλοκους παθοφυσιολογικούς μηχανισμούς, που ακόμα δεν είναι πλήρως γνωστοί και κατανοητοί.
Στις βασικές αιτίες της φυσιολογίας του συνδρόμου περιλαμβάνονται:
- Οι διαταραχές στη σύνθεση των γοναδοτροπινών ορμονών.
- Η ινσουλινοαντίσταση.
- Οι επιπτώσεις του υπερβάλλοντος σωματικού βάρους.
- Αλλαγές σε μεταβολικά και ορμονικά μονοπάτια που εμπλέκονται στο σύνδρομο.
Πλέον υπάρχει συμφωνία ότι η εμφάνιση του συνδρόμου έχει σημαντική γενετική βάση . Στην αιτιολογία συμβάλουν τόσο επιγενετικοί παράγοντες όσο και ερεθίσματα κατά την περίοδο της κύησης. Συγκεκριμένα υπάρχει η λεγόμενη «Θεωρία του εμβρυικού Προγραμματισμού» σύμφωνα με την οποία έκθεση του εμβρύου σε αυξημένα επίπεδα ανδρογόνων αυξάνει την ευαισθησία των υποδοχέων του αναπτυσσόμενου εμβρύου σε αυτά με αποτέλεσμα την αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης ΣΠΩ κατά την ενήλικη ζωή!
Υπάρχει σχέση με το βάρος;
Η συσχέτιση αυξημένου βάρους και ΣΠΩ είναι δεδομένη. Καταρχήν 40-80% των γυναικών με ΣΠΩ είναι υπέρβαρες ή παχύσαρκες. Επίσης έχει αποδειχτεί ότι ακόμα και μικρή μείωση βάρους (της τάξης του 5%) βελτιώνει τις μεταβολικές και ορμονικές εκδηλώσεις του συνδρόμου. Τα παραπάνω θεμελιώνουν την ισχυρή επιδημιολογική συσχέτιση ΣΠΩ και αυξημένου βάρους.
Γενετικές έρευνες τεκμηριώνουν ότι η αυξημένη προδιάθεση για ΣΠΩ σχετίζεται με γονίδια που αυξάνουν την προδιάθεση για παχυσαρκία! Συγκεκριμένα πρόκειται για αλληλόμορφα των γονιδίων FTO και του υποδοχέα μελανοκορτίνης.
Το ΣΠΩ και το βάρος έχουν ξεκάθαρη επιδημιολογική και γενετική συσχέτιση. Το αυξημένο βάρος μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση ΣΠΩ, και το ΣΠΩ μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο βάρος!
Μηχανισμός κλειδί για αυτή την σχέση είναι η ινσουλινοαντίσταση.
Συχνά ακούγεται από διάφορες γυναίκες με ΣΠΩ ότι δυσκολεύονται πολύ να χάσουν βάρος ή ότι αυτό γίνεται με πολύ αργό ρυθμό. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών έχουν πιο υψηλό σημείο αίσθησης κορεσμού και αυξημένη όρεξη πρόσληψης τροφής σε σχέση με εκείνες χωρίς το σύνδρομο. Αυτό μάλλον οφείλεται στα επίπεδα κάποιων ορμονών (γκρελίνης, χολοκυστοκίνης), που ρυθμίζουν την όρεξη, και είναι διαταραγμένα στις γυναίκες αυτές. Τα παραπάνω δεδομένα χρήζουν περαιτέρω μελέτης και δεν επαρκούν σε καμία περίπτωση για συμπεράσματα.
Ο κεντρικός ρόλος της Ινσουλινοαντίστασης στο ΣΠΩ
Η ινσουλινοαντίσταση αποτελεί ίσως το κομβικότερο χαρακτηριστικό του ΣΠΩ. Με δεδομένο ότι το 50-90% των γυναικών με ΣΠΩ εμφανίζει ινσουλινοαντίσταση, γίνεται κατανοητό γιατί είναι καίριας σημασίας η αποσαφήνιση του ρόλου της.
Η ινσουλινοαντίσταση σχετίζεται με το ΣΠΩ με 2 τρόπους:
- Άμεσα γιατί συντελεί στην πρόκλση του ΣΠΩ
- Έμμεσα γιατί συντελεί στην βαρύτητα των μεταβολικών εκδηλώσεων του.
Η ινσουλινοσντίσταση καταλήγει σε αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης στο αίμα (υπερινσουλιναιμία). Τα αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης στο αίμα:
- Ενισχύουν άμεσα την σύνθεση ανδρογόνων (κυρίως τεστοστερόνης)
- Καταστέλουν την σύνθεση του υποδοχέα της τεστοστερόνης με αποτέλεσμα να αυξάνονται τα επίπεδα της στο αίμα.
Η έμμεση επίδραση της ινσουλινοαντίστασης, σχετίζεται με την ανάπτυξη των μετβολικών συνεπειών, όπως ο ΣΔ2, η δυσλιπιδαιμία και το υπερβάλον βάρος. Διαμεσολαβείται μέσω της καταστολής της δράσης ενός συγκεκριμένου υποδοχέα στο κύτταρο (του PI3).
Φαύλος κύκλος αυξημένου βάρους – Ινσουλινοαντίστασης – ΣΠΩ
Όσο μεγαλύτερο είναι το πρόβλημα βάρους τόσο μεγαλύτερη η μείωση της λειτουργίας του υποδοχέα. Όσο πιο μεγάλη είναι η μείωση της λειτουργίας τόσο πιο έκδηλες θα είναι οι μεταβολικές συνέπειες αφενός και τόσο πιο μεγάλος θα είναι ο βαθμός της αύξησης των επιπέδων της ινσουλίνης στο αίμα.
Όμως, όπως είδαμε και παραπάνω τα αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης στο αίμα προκαλούν αύξηση της σύνθεσης ανδρογόνων και άρα επιδείνωση του ΣΠΩ!
Για αυτό για την αντιμετώπιση του συνδρόμου είναι καίριας σημασίας ο έλεγχος του βάρους.
Ακόμα και μια μείωση 5-10% του σωματικού βάρους μπορεί να μειώσει τα επίπεδα ινσουλίνης στο αίμα, γεγονός που συμβάλλει στη βελτίωση του κύκλου έμμηνου ρύσης, σε μείωση της ακμής και της αυξημένης τριχοφυΐας αλλά και σε μεγαλύτερες ευκαιρίες για εγκυμοσύνη γυναικών που αντιμετωπίζουν πρόβλημα.
Θεραπεία
Η θεραπεία του συνδρόμου αφορά την αντιμετώπιση τοων ορμονικών και μεταβολικών διαταραχών. Η αντιμετώπιση της ινσουλινοαντίστασης αποτελεί κεντρικό στόχο όπως εξηγήσαμε παραπάνω.
Τα όπλα που έχουμε στην φαρέτρα μας είναι φαρμακευτική αγωγή (κυρίως αντισυλληπτικά) και βελτιώσεις στον τρόπο ζωής.
Αποτελεί πολύ ελπιδοφόρα πραγματικότητα το γεγονός ότι βελτιώσεις του τρόπου ζωής (αλλαγές στην διατροφή, αύξηση σωματικής δραστηριότητας, διακοπή καπνίσματος) μειώνουν σημαντικά τα συμπτώματα.
Υπάρχει συνιστώμενη δίαιτα για την αντιμετώπιση του ΣΠΩ;
Αφού το αυξημένο βάρος και η ινσουλινοαντίσταση αποτελούν σημαντικούς επιβαρυντικούς παράγοντες, σίγουρα η βελτίωση της διατροφής και του τρόπου ζωής θα συμβάλουν θετικά.
Παρά ταύτα δεν υπάρχουν δεδομένα που να συνηγορούν υπέρ ενός συγκεκριμένου διατροφικού σχήματος, μιας συγκεκριμένης δίαιτας για την αντιμετώπιση του ΣΠΩ.
Εϊναι σαφές όμως ότι ένα υγιεινό μοντέλο διατροφής θα βοηθήσει σημαντικά. Επίσης είναι σαφές (εξηγήσαμε παραπάνω αναλυτικά) ότι η ρύθμιση βάρους (σε όσες την χρειάζονται) αποτελεί θεραπευτικό στόχο.
Ουσιαστικά η διατροφική παρέμβαση στο ΣΠΩ ταυτίζεται με τις παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση της ινσουλινοαντίστασης ή του ΣΔ τύπου 2.
Πιο συγκεκριμένα η παρέμβαση συνίσταται: στην καθιέρωση τακτικών γευμάτων, την καλύτερη οργάνωση τους, την κατανάλωση ποικιλίας τροφίμων, φρούτων, λαχανικών, προϊόντων ολικής αλέσεως καθώς και την περιορισμένη κατανάλωση πολύ λιπαρών τροφίμων, τροφίμων με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη και της αυξημένης ποσότητας αλκοόλ.
Μέχρι τώρα φαίνεται ότι η μείωση των θερμίδων και όχι η σύσταση της δίαιτας, είναι ο καθοριστικός παράγοντας που συντελεί στην βελτίωση των συμπτωμάτων.
Δίαιτα Χαμηλού Γλυκαιμικού Δείκτη
Τον τελευταίο καιρό, υπάρχει ενδιαφέρον για την δίαιτα Χαμηλού Γλυκαιμικού Δείκτη. Οι δίιατες Χαμηλού Γλυκαιμικού Δείκτη (δείκτης που μας δείχνει πόσο γρήγορα ένα τρόφιμο αποτελούμενο κυρίως από υδατάνθρακες αυξάνει το σάκχαρο του αίματος) φαίνεται ότι βελτιώνουν την ινσουλινοαντίσταση μειώνοντας συγχρόνως τον κίνδυνο διαφόρων παθήσεων (πχ. καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδης διαβήτης). Για αυτό η εφαρμογή της μελετήθηκε και στην περίπτωση του ΣΠΩ.
Από μερικές μελέτες φάνηκε ότι στις γυναίκες με ΣΠΩ η δίαιτα Χαμηλού Δείκτη σε σχέση με μια ισοθερμιδική δίαιτα υψηλού Γλυκαιμικού Δείκτη, μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της ολικής και της LDL χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων, της περιφέρειας μέσης και των επιπέδων τεστοστερόνης σε σχέση με δίαιτες που αποτελούνται από τρόφιμα υψηλού γλυκαιμικού δείκτη. Δεν φάνηκε διαφορά στην γλυκόζη νηστείας και στο βάρος.
Επιπρόσθετα οι δίατα ΧΓΔ φαίνεται να επηρεάζει θετικά κάποιες ορμόνες που ρυθμίζουν την όρεξη. Συγκεκριμένα μειώθηκαν τα επίπεδα γκρελίνης (ορμόνη που αυξάνει την όρεξη). Με αυτό τον τρόπο μπορεί να κατευναστεί το συχνά αναφερόμενο ζήτημα των γυναικών με ΣΠΩ, που αφορά την αυξημένη όρεξη σε σχέση με γυναίκες που δεν πάσχουν.
Και πώς μπορεί κάποοιος να εφαρμόσει μία δίαιτα με Χαμηλό Γλυκαιμικό Δείκτη;
Ουσιαστικά αυξάνοντας την ποσότητα των φυτικών ινών και μειώνοντας την ποσότητα απλών σακχάρων, κυρίως πρόσθετων. Άρα η αύξηση της κατανάλωσης λαχανικών, οσπρίων, η αντικατάσταση των δημητρικών με προϊόντα ολικής αλέσεως και η μείωση των επεξεργασμένων τροφίμων που περιέχουν ζάχαρη (δημητρικά, μπισκότα κλπ) θα οδηγήσει σε μείωση του Γλυκαιμικού Δείκτη της διατροφής.
Κετογονική Δίαιτα
Σίγουρα την έχετε ακούσει σαν όπλο για την μείωση βάρους. Η κετογονική δίαιτα είναι μια δίαιτα πολύ χαμηλή σε υδ/κες (κάτω από 50 γρ. συνολικά ημερησίως).
Σε έρευνα διάρκειας 12 βδομάδων εφαρμόστηκε κετογονική δίαιτα από γυναίκες με ΣΠΩ. Δόθηκε έμφαση ώστε η ποιότητα των λιπαρών να είναι «καλά» (μονοακόρεστα και πολυακόρεστα). Τα αποτελέσματα της εφαρμογής ήταν αισθητή μείωση βάρους, μείωση γλυκόζης και ινσουλίνης, μείωση ολικής χοληστςρόλης και LDL, μείωση τεστοστερόνης και ωχρινοτρόπου ορμόνης.
Ουσιαστικά η παρέμβαση έδωσε παρόμοια αλλά πιο ενισχυμένα θετικά αποτελέσματα με την Δίαιτα Χαμηλού Γλυκαιμικού Δείκτη.
Τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι σε ότι αφορά τις γυναίκες με ΣΠΩ η δίαιτα ΧΓΛ και η κετογονική ίσως αποτελούν δυνατό όπλο. Αυτή την στιγμή, όμως, δεν είναι πλήρως τεκμηριώμενη η επίδραση και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα.
Μπορούν να βοηθήσουν κάποια συμπληρώματα;
Το ερώτημα αφορά κυρίως ορισμένα ιχνοστοιχεία, μέταλλα και βιταμίνες που ενδέχεται να εμπλέκονται στην φυσιολογία του συνδρόμου.
Η βασική αρχή και για την περίπτωση του ΣΠΩ είναι ότι η λήψη συμπληρωμάτων έχει νόημα μόνο όταν δεν καλύπτονται επαρκώς οι ανάγκες μέσω της διατροφής.
Έρευνες έδειξαν ότι οι γυναίκες με ΣΠΩ έχουν ανεπαρκή διατροφή σε πολλά μέταλλα και ιχνοστοιχεία (Ca, Mg, Zn) και βιταμίνες (βιτ. C, βιτ. D και πολλές από το σύμπλεγμα Β).
Επομένως πρώτος στόχος είναι η βελτίωση της διατροφής ώστε να καλυφθούν πιθανές ελλείψεις.
Μερικά θρεπτικά συστατικά, όμως, χρήζουν μεγαλύτερης έμφασης είτε λόγω της σημασίας τους στο ΣΠΩ είτε λόγω δυσκολίας επαρκούς κάλυψης. Συγκεκριμένα:
- Ο ψευδάργυρος έχει χρησιμοποιηθεί στη θεραπεία των PCOS καθώς συμβάλλει στην αναπαραγωγή αλλά και σχετίζεται και με τους μηχανισμούς φλεγμονής και οξειδωτικού στρες και επομένως θα μπορούσε να συμβάλλει στη βελτίωση των συμπτωμάτων συνδρόμου κυρίως σε παχύσαρκες γυναίκες.
- Η βιταμίνη D: Αρκετές μελέτες έχουν αναφέρει χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D σε γυναίκες με PCOS. Η έλλειψη της συνδέεται με ορμονικές και μεταβολικές διαταραχές του συνδρόμου. Ένας πιθανός μηχανισμός είναι ότι η έλλειψη βιταμίνης D οδηγεί σε δυσλειτουργία του μεταβολισμού των υδ/κων, μείωση της ινσουλινοευαισθησίας και ενδεχομένως οδηγεί σε ινσουλινοαντίσταση.
- Σύμπλεγμα Β: ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην Β12 και Β1 διότι τα άτομα που λαμβάνουν μετφορμίνη εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα των παραπάνω βιταμινών.
- Μυοϊνοσιτόλη: Τα τελευταία δεδομένα δείχνουν να συμβάλει στην ενίσχυση της ινσουλινοευαισθήσιας με τρόπο παρόμοιο με την μετφορμίνη, στις γυναίκες με ΣΠΩ.
Ωστόσο, λόγω αντιφατικών ευρημάτων είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν περαιτέρω έρευνες σχετικά με τη χορήγηση συμπληρωμάτων και τα πιθανά οφέλη στο Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών.
Συμπέρασμα
Το ΣΠΩ είναι μια πολύπλοκη κατάσταση με μεταβολικές και ορμονικές επιπλοκές. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ινσουλινοαντίσταση. Παρά ταύτα, ακόμα και μικρές βελτιώσεις του τρόπου ζωής μπορούν να διορθώσουν τόσο τις ορμονικές όσο και τις μεταβολικές διαταραχές, σε σημαντικό βαθμό. Δεν προτείνεται συγκεκριμένη δίαιτα για την αντιμετώπιση του ΣΠΩ. Είναι ξεκάθαρο όμως, ότι η ρύθμιση βάρους (όπου χρειάζεται) και η βελτίωση της διατροφής, στα πλαίσια ενός υγιεινού μοντέλου, αποτελούν καίρια στρατηγική αντιμετώπισης τοτυ ΣΠΩ. Κάποιες πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η δίαιτα Χαμηλού Γλυκαιμικού Δείκτη και η Κετογονική δίαιτα, φαίνεται να δίνουν σημαντικά οφέλη, αλλά χρήζουν περισσότερης έρευνας. Όπως και να έχει η αρχή της εξατομίκευσης παραμένει απαράβατη. Δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία για την συμπληρωματική λήψη κάποιου συστατικού που θα βοηθούσε. Η απόφαση για την λήψη συμπληρωμάτων είναι εξατομικευμένη και προτείνεται σε περίπτωση μη επαρκούς κάλυψης.
Μπελέκος Βασίλης, MSc
Κλινικός Διαιτολόγος – Διατροφολόγος
Πετροπούλου Γεωργία
Διαιτολόγος – Διατροφολόγος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Dambala, K., et al., Biomarkers of Endothelial Dysfunction in Women With Polycystic Ovary Syndrome. Angiology, 2019. 70(9): p. 797-801.
2. Szczuko, M., et al., Nutrition Strategy and Life Style in Polycystic Ovary Syndrome-Narrative Review. Nutrients, 2021. 13(7).
3. Faghfoori, Z., et al., Nutritional management in women with polycystic ovary syndrome: A review study. Diabetes Metab Syndr, 2017. 11 Suppl 1: p. S429-S432.
4. Neves, L.P.P., et al., Nutritional and dietary aspects in polycystic ovary syndrome: insights into the biology of nutritional interventions. Gynecol Endocrinol, 2020. 36(12): p. 1047-1050.
5. Trust, S.W.N.F., Dietary Advice for Polycystic Ovary Syndrome (PCOS). 2019.
6. Barber T. M et al., Why are women with polycystic ovary syndrome obese?. British Medival Bulletin, 2022. 143: 4-14.